Intuïtie

Wanneer een dichter een gedicht schrijft, wordt hij daartoe aangezet door een bizarre ambitie, namelijk het reiken naar een onbereikbare onsterfelijkheid, en vervolgens gestuurd door de intuïtie die in zijn onderbewustzijn huist als magma onder het aardoppervlak. Dat geldt voor alle dichters, ook voor de meest cerebrale en rationele leden van de sibbe. Het is de intuïtie die de meest cerebrale en rationele dichters instrueert om cerebraal en rationeel te werk te gaan en die hen dus oplegt om studeerkamerpoëzie te vervaardigen, in plaats van, laat ons zeggen, een huilerige litanie of een spontaan schreeuwvers. Gezien die voorname rol van de intuïtie in het schrijfproces laat zich de activiteit van het schrijven uiteindelijk altijd kenmerken door oncontroleerbaarheid. Hoe bestudeerd of calculerend of zelfs berekenend de dichter ook opereert, de intuïtie drukt de zwaarste stempel op het eindproduct. Het element van de persoonlijkheid van de dichter groeit daarmee uit tot een bepalend element. In plaats van persoonlijkheid zou je kunnen zeggen: ‘vent’ – en dan ‘vent’ als tegenhanger van ‘vorm’. Maar de persoonlijkheid van de dichter bepaalt niet alleen de inhoud maar ook het vehikel waarmee die inhoud aan de recipiënt wordt overgebracht.

Het gecombineerde gebruik van de woorden ‘vorm’ en ‘vent ’ verwijst naar een bepaalde fase in de geschiedenis van de Nederlandse literatuur. De kreet ‘vorm of vent’ is gemunt door de dichter J.C. Bloem, die in 1932 een essay wijdde aan het onderwerp. Vervolgens brak er een discussie onder letterkundigen uit over wat zou dienen te prevaleren in een gedicht, de persoonlijkheid van de dichter en diens engagement, of de dichtkunstige elementen.

Bij de lieden die zich in het kamp van de ‘vorm’ verschansten, beschouwde men een gedicht (of literair werk in het algemeen) als een op zichzelf staand gegeven dat geen binding (meer) had met de figuur of levensloop van de dichter. Aan de andere zijde legde men de nadruk op het gedicht als weerslag van het karakter en de opvattingen van de dichter. Tijdens het interbellum was het niet ongebruikelijk om kunstwerken en literaire werken te beoordelen op de mate van expressie van het maatschappelijke standpunt van de kunstenaar of de auteur.

Ook al kun je stellen dat een dichter als Paul van Ostaijen het dichterlijke dualisme zo ongeveer belichaamde, goed beschouwd is het onderscheid tussen ‘vorm’ en ‘vent’ een oneigenlijke tweedeling. Wat destijds waarschijnlijk bedoeld werd, was het verschil tussen twee soorten poëzie. Allereerst doen zich de gedichten voor waarin de inhoud ondergeschikt gemaakt is aan de vorm. De lezer moet eerst diverse, door de vorm opgeworpen hindernissen beslechten om tot het semantische niveau van het gedicht door te dringen. Je zou kunnen zeggen dat de betekenis of inhoud van een gedicht in meerdere of mindere mate versluierd wordt of, in de extreme gevallen, zelfs verloren gaat. Anderzijds zijn er de gedichten waarin een relatief eenvoudige consumptie van de inhoud ten koste gaat van de vorm. Het gaat om de tegenstelling tussen kunstige poëzie versus minder kunstige poëzie.

Wereldvreemdheid en wereldwijsheid, dat impliceren de woorden ‘vorm’ en ‘vent’. Trek ik me als dichter iets aan van de wereld om me heen en heb ik daarover een mening die ik in mijn gedichten ventileer? Of: ontwijk ik de wereld om me heen en verschuil ik mezelf in een ivoren toren? Maar in beide standpunten klinkt een licht pejoratieve ondertoon door. Nutteloze navelstaarderij of onbegonnen wereldverbetering? Kunst of engagement? De hemel of de aarde?

Maar in welke mate verbloemd of vertroebeld door welke vorm dan ook, de vent zit in elke vierkante millimeter van elk gedicht zoals de intuïtie in elke vierkante kubieke millimeter van het onderbewustzijn van de vent zit. Dat is het enige wat de echte dichter volgt: zijn intuïtie. Hij heeft zichzelf niet in de hand. Hij kiest niet, maar wordt gekozen – en, daar waar het goed afloopt, getrokken naar een middenweg die gulden blinkt.

© 2013 Leo van der Sterren