New Criticism

Toen ik in 1977 in Nijmegen begon aan mijn studie Nederlandse Taal- en Letterkunde waarde de geest die ‘New Criticism’ werd genoemd nog ongehinderd en ontzagwekkend rond over de campus van de, toen nog, Katholieke Universiteit Nijmegen. ‘New Criticism’ kwam onder andere voort uit de volgende postume boutade uit 1932 van T.S. Eliot aan het adres van de negentiende-eeuwse Engelse dichter Percy Bysshe Shelley: ‘The biographical interest which Shelley has always excited makes it difficult to read the poetry without remembering the man and the man was humourless, pedantic, self-centered, and sometimes almost a blackguard.’ Wat voor Shelley geldt, in de optiek van Eliot, gaat ook en in veel hogere mate op voor Lord Byron (en eigenlijk voor alle navelstarende romantici), al vormen bij Shelley de opvattingen de aanleiding voor kritiek, terwijl bij Lord Byron de turbulente levenswandel de objectieve beoordeling van zijn poëzie vaak in de weg stond. Eliots kritiek richt zich op een literatuur-‘wetenschap’ die zich meer bezighoudt met opvattingen en levenslopen van auteurs dan met de literaire werken van die auteurs.

‘New Criticism’ propageerde ‘close reading’ ten einde vast te stellen wat de literaire waarde van een tekst was, waarbij de tekst beschouwd werd als een autonoom esthetisch object dat enkel naar zichzelf en niet naar de buitenliteraire werkelijkheid verwees. ‘New Criticism’ sneed de literaire tekst uit zijn verband. In de beoordeling van een literair werk negeerde de nieuw-criticus de buitenliteraire werkelijkheid en richtte hij zijn aandacht enkel en alleen op de tekst.

De gedachtegang van de ‘New Criticism’ volgend (maar ook akelig naïef) vond ik het niet eerlijk dat dichters in hun gedichten refereerden aan feiten en omstandigheden uit hun eigen leven waarvan de lezer onmogelijk weet kon hebben. ‘New Criticism’ vroeg mijns inziens expliciet om een poëzie die ook te bevatten zou zijn zonder enige kennis van de biografische of andere gegevens van de auteur (zijn filosofie) en dat leek mij een gerechtvaardigde eis. Als dichter heb ik me lange tijd geconformeerd aan die voorwaarde, een duidelijk onderscheid makend tussen mijn ‘objectieve’ gedichten, die vervolgens noodgedwongen naar het verhalende of zuiver abstracte gingen neigen, en mijn andere poëtische producten gebaseerd op meer persoonlijke ervaringen, gedachten en gevoelens. Het onderscheid kwam ook in de evaluatie van beide soorten poëzie tot uitdrukking: lange tijd heb ik aan mijn ‘objectieve’ gedichten meer waarde toegekend dan aan de rest van mijn poëtische voortbrengselen. Lange tijd ook heb ik geen of weinig gevolg gegeven aan de stimulus waarvan ik wist dat die zou resulteren in een meer ‘subjectieve’ tekst. Ik heb dat soort prikkels zelfs genegeerd of onderdrukt.

Nu is dat allemaal veranderd. Als de aandrang tot schrijven zich aandient, dan wordt er geschreven, punt uit. En het maakt niet uit wat. Dichters, dus ik ook, hoeven zich aan geen enkele wet van de ‘wetenschap’ of wens van de lezer te conformeren. Dichters kunnen, mogen, nee moeten uit het geheel van hun ervaringen, herinneringen en cognitieve vermogens putten.

Op de keper beschouwd is alles veel complexer dan zoals bijvoorbeeld de zwart-witte wetmatigheden van ‘New Criticism’ of de op de persoon van de auteur gerichte benaderingswijzen van de romantiek de werkelijkheid pretenderen te schematiseren. Ook een ‘objectief’ gedicht zegt iets over de persoonlijkheid, omstandigheden en denkwijze van de dichter. Zelfs met een gedicht dat uit louter clichés bestaat, geeft een dichter zich bloot. En wat te denken van de rol van de lezer? Bij elke nieuwe lezing ontstaat als het ware een nieuw gedicht. Welke rol spelen opmaak, varianten en onderscheidenlijke versies bij de receptie van een literair werk? In het hele proces van maken en ontvangen spelen zoveel subtiliteiten en nuances een rol dat eenduidigheid een ideaal vertegenwoordigt waarnaar te streven is, maar waarvan de haalbaarheid altijd een illusie zal blijken te zijn.

© 2014 Leo van der Sterren