Ontregeling

Toen ik op 23 januari jongstleden in de late namiddag van mijn werk naar huis reed, hoorde ik op de radio van de afschuwelijke gebeurtenis die zich ’s ochtends in het Belgische St. Gillis had voltrokken. In het nieuwsbericht werd benadrukt dat de dader van de moordpartij in kinderdagverblijf Fabeltjesland geschminkt was: zijn gezicht zou wit geverfd zijn en zijn ogen zwart omrand. Mij schoot toen meteen het personage van The joker door het hoofd, antagonist in de laatste Batman-film The dark knight. Later die dag en ook de volgende dagen bleek dat ik niet de enige was geweest die een relatie had gelegd tussen het personage uit de film en de dader van de slachtpartij in het kinderdagverblijf. Nog weer later ontkrachtten getuigen het schminkverhaal: de dader zou helemaal geen wit geverfd gezicht hebben gehad. De vraag of dat werkelijk zo is in het midden latend, er bestaan wel degelijk parallellen tussen The joker en Kim de G.

De Australische acteur Heath Ledger vertolkte het personage van The joker in de film The dark knight op indrukwekkende wijze. De onverwachte dood van de jonge acteur wordt in verband gebracht met de bezetenheid waarmee hij zich op die rol had voorbereid. De Oscar die hem postuum is toegekend voor de uitbeelding van The joker, was dan ook volkomen terecht. Desondanks behoeft de zinsnede ‘op indrukwekkende wijze’ een nuancering. Hoe imposant het resultaat van Ledgers interpretatie van Batmans antagonist ook oogde, eigenlijk vertoonde diens vertolking van het type weinig verrassende elementen. Personages als The joker zijn intussen tot stereotypen genivelleerd. Het gaat om personen die in eerste instantie normaal of aardig of grappig overkomen, maar vervolgens een gedrag aan de dag leggen dat in schril contrast staan met die eerste indrukken. The joker stelt een grimmige versie van dit stereotype van de gespleten persoonlijkheid met tot in het extreme wisselende stemmingen voor. Dit soort karakters is amoreel, cynisch, onvoorspelbaar en wreed. Decadent gewelddadig. Himmelhoch jauchzend wordt geflankeerd door bis zum Tode betrübt, en dat alle denkbare mentale kanten op. The joker in de allereerste Batman-film uit 1989, toen vertolkt door Jack Nicholson. Kurtz in Apocalypse now. Alex in A clockwork orange. Dr. Hannibal Lecter in The silence of the lambs. Caligula in de gelijknamige film. En in dit laatste voorbeeld stromen werkelijkheid en fictie samen in een decadente orgie van seks en geweld.
Want uiteraard bestaan er ook in de werkelijkheid types als The joker: Zoals zoveel tirannen passen Stalin en Hitler in het patroon, hoewel zij denkelijk nooit iemand met hun eigen handen hebben gedood. In het groot gaat de willekeur van de decadent gewelddadige vaak gepaard met ongekende megalomanie. En dat leidt weer tot de onvoorstelbare aantallen slachtoffers. Meer in het klein, maar daarom niet minder erg, zijn er de Kim de G.’s van deze wereld, al die plegers van wat tegenwoordig als ‘zinloos geweld’ wordt aangeduid (over de zinloosheid van het begrip ‘zinloos geweld’ later meer), omdat er niet direct een verband gedetecteerd kan worden tussen de daad en het waarom van de daad. En als wij mensen ergens geestelijk allergisch op reageren, dan is het wel op het ontbreken van causaliteit.

Welke schijn van redenloosheid, van oorzaakloosheid, van grondloosheid er ook over het geweld van The joker moge liggen, er zit wel degelijk een filosofie achter zijn gedrag, in die zin dat hij over de oorsprong van zijn daden heeft gereflecteerd. Dat blijkt uit de woorden die hij uitspreekt. ‘Do I really look like a guy with a plan?’ sneert The joker op een gegeven moment. ‘You know what I am? I'm a dog chasing cars. I wouldn't know what to do with one if I caught it. You know, I just... do things. The mob has plans, the cops have plans, Gordon's got plans. You know, they're schemers. Schemers trying to control their little worlds. I'm not a schemer. I try to show the schemers how pathetic their attempts to control things really are.’
Behalve bezeten te zijn van de noodzaak om voor de dingen die zich voordoen een oorzaak aan te voeren, is de mens geobsedeerd door de urgentie om alles te willen controleren. Als het even kan, regelen we onze levens van geboorte tot dood. We moeten de regie over ons bestaan hebben en houden. De angst voor onvoorziene gebeurtenissen maakt dat we alert zijn, op dezelfde manier als dieren op hun hoede voor roofdieren zijn. We proberen risico’s, dreigingen en gevaren uit te sluiten.
Toch zijn die inspanningen tevergeefs want we kunnen de krachten van toeval en waanzin nooit voorzien of vooraf incalculeren. De enige werkelijk rotsvaste zekerheid die we hebben, is de onvermijdelijkheid van onze dood. De enige plannen die we ontvouwen en die nimmer verstoord zullen worden, zijn de plannen die met het einde van het leven te maken hebben. De machteloosheid van de mens ten opzichte van de dood en de krachten van toeval en waanzin drukt op diens schouders als iets onverdraaglijks. Desondanks moet men er mee leren leven. En in de meeste gevallen lukt dat. Mede omdat het merendeel van de mensheid zich houdt aan de afspraken die mensen onderling gemaakt hebben, afspraken die gedurende de eeuwen een bepaalde vorm en mate van beschaving hebben opgeleverd, kabbelt het gros van de mensenlevens rustig en onbedreigd voort. De meeste mensenlevens voltrekken zich zelfs op een zodanige wijze dat zij wel voorbestemd lijken te zijn. Deze en gene kunnen zichzelf dan wijsmaken dat ze inderdaad volledig vat op hun leven hebben. De codes spelen een belangrijke rol in die beheersing en die orde, of het nu om op religie gebaseerd regels, om juridische wetten, om de categorische imperatief of om ongeschreven voorschriften gaat. The joker vertegenwoordigt een type dat zich niet aan die normen houdt, juist vanwege het feit dat die normen bestaan – net zoals Kim de G. tot de zeldzame eenlingen behoort die tot in het extreme ontregelen omwille van het ontregelen.

© 2009 Leo van der Sterren.