Weevolle erfenis

In zijn boek ‘Hitler. Der Künstler als Politiker und Feldherr. Eine Herrschaftsanalyse’ etaleert Wolfram Pyta een fascinerende visie op Adolf Hitler. Pyta volgt daarbij de recentelijk vigerende tendens om Hitler als politicus en als veldheer vanuit zijn, door hem zelf gecultiveerde en potsierlijk opgeklopte kunstenaarschap en de daaruit volgende vooronderstelde genialiteit te duiden. De aanzet tot die nieuwe trend in de Hitler-Forschung werd gezet door het werk van onder anderen Brigitte Hamann en Birgit Schwarz. De boeken van Hamann gaan over Hitlers jaren in Wenen, over zijn (naar het bezetene neigende) begeestering voor de muziek van Richard Wagner en over de familie Wagner, nazaten van de grote componist, die zich vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw voor Hitler tot een soort surrogaatfamilie ontpopte. Schwarz schreef over Hitlers verhouding tot de kunst – in zijn rol als kunstenaar en als kunstgenieter en verzamelaar van kunstwerken. Daarmee vestigden zij het raamwerk waarop Pyta voortborduurt. Wolfram Pyta stelt: ‘Der Politiker Hitler ist ohne dem Künstler Hitler nicht denkbar’. En de veldheer Hitler is zonder de politicus Hitler niet denkbaar, zou je daaraan kunnen toevoegen.

Maar eerst dit – ten einde duidelijk te maken waar ik sta: Adolf Hitler als een geesteszieke kwalificeren doet mijns inziens de werkelijkheid die geweest is geen recht. Dat predicaat dekt de lading niet. Adolf Hitler mag – moet – een zonderling genoemd worden; anderzijds was hij ‘normaler’ dan soms gemeend wordt. Maar het convenieert vaak om wandaden toe te schrijven aan lieden die niet sporen. ‘Normale’ mensen laten dergelijke wandaden achterwege. Die rationalisatie stelt gerust, maar steunt op een denkfout waarin een zeker gevaar schuilt omdat zij ertoe kan leiden om onaangename feiten te verbloemen. En het is een feit dat mensen – zonder ook maar één uitzondering – tot monsters kunnen ontaarden.

Uiteindelijk functioneerde Hitler slechts als uitvoerder, op de keper beschouwd een bureaucraat onder de bureaucraten. Maar in de jaren vanaf ongeveer 1850 was de bodem voor een aannemer zoals Hitler zo vruchtbaar gemaakt, dat het niet verwondert dat het wereldgebeuren de loop genomen heeft die nu als geschiedenis te boek staat. Des te erger dat een zo goed als inhoudsloze klaploper deze rol op zich heeft kunnen nemen. Des te erger en nog steeds onbegrijpelijk. Maar zo gaat het in het leven, kun je met een dooddoener stellen (maar dooddoeners zijn zo vaak zo waar). Er mag wel vooruitgang zijn, maar eigenlijk zijn mensen op hetzelfde niveau als vijfhonderd of tweeduizend jaar geleden blijven steken: elke nieuwe mens moet telkens weer zelf leren leven en leert daarbij niet van de fouten uit het verleden. Om het over beschaving maar helemaal niet te hebben.

De Romantiek en de bevrijdingsoorlogen tegen Napoleon hadden in de vroege negentiende eeuw bij alle Europese volken of etnische eenheden de interesse naar de eigen oorsprongen gewekt en daarmee een niet zelden virulent collectiviteitsdenken aangewakkerd. Dit nationalisme ging in de tweede helft van de negentiende eeuw een alliantie aan met het Darwinisme, zij het een gesimplificeerde variant van Darwins leer, en met een nieuwe wetenschap, de eugenetica. En toen dienden zich de ‘filosofen’ aan: Arthur de Gobineau, Houston Stewart Chamberlain, Oswald Spengler, Max Nordau, Otto Weininger, Friedrich Ratzel, Arthur Moeller van den Bruck plus een hele serie van nog veel dwazere onheilsprofeten.

Nationalisme, eugenetica, de oneigenlijke toepassing van Darwins denkbeelden uitmondend in het Sociaal-Darwinisme, superioriteitswaan, gebruik en misbruik van de denkbeelden van Schopenhauer en Nietzsche – een ongekende mixtuur ontwikkelde zich. Prominente leden van de elite deden een duit in het zakje. Kaiser Wilhelm II correspondeerde met Chamberlain die met een dochter van Richard Wagner trouwde. Elisabeth Nietzsche leidde de erfenis van haar, overigens niet van dubieuze denkbeelden vrij te pleiten broer Friedrich in Arische banen. De burgemeester van Wenen Karl Lueger beleed openlijk zijn antisemitisme. In Frankrijk leidde de Dreyfus-affaire bijna tot een burgeroorlog. Nadat zij op straat geconfronteerd werd met een groep geesteszieken liet Virginia Woolf zich de opmerking ontvallen dat die zeker gedood dienden te worden.

Het is even onthutsend als walgelijk om te moeten constateren, maar het kwam in de mode om onderscheid te maken tussen hoge en lage rassen, tussen grote en minder grote volken, tussen Herrenmenschen (herenmensen) en Herdenmenschen (kuddemensen), tussen Übermenschen en Untermenschen. Er werd zonder enig voorbehoud gerept van rassenkweek en van het rein houden van bloed en bodem. Een dankbaar doelwit vormden, zoals zo vaak in de Europese geschiedenis, de joden. In deze periode echter kreeg de Jodenhaat een meer structureel karakter. En ook vrouwen, leden van de lagere klasse, niet-blanke mensen, Slaven, Roma en Sinti en geesteszieken werden in bepaalde kringen als minderwaardig beschouwd. In die milieus bleven in elk geval maar heel weinig categorieën over die wel deugden – nee, eigenlijk maar één categorie: de aristocratische of zich aristocratisch wanende, hoog opgeleide blanke man.

In een soort collectieve hersenspoeling waartegen te weinig leden van de leidende klassen in Europa zich wilden of wisten te wapenen, versterkten de filosofen van de koude grond het toch al heersende nationalistische en racistische gedachtegoed. Bovendien werden door het vaak haatdragende en opzwepende karakter van dit soort uitingen in heel het Avondland de geesten rijp gemaakt voor extreme uitwegen. Het enthousiasme waarmee Europeanen de uitbraak van de Eerste Wereldoorlog begroetten, sprak dienaangaande boekdelen. Nu kon eindelijk de op springen staande ketel van het chauvinisme van de veel te hoge druk verlost worden. Nu kon op de slagvelden het purgerende en verlossende werk beginnen want in en door de oorlog zouden de lagere rassen en klassen het onderspit delven.

Het einde van de Eerste Wereldoorlog – met de trieste slotakkoorden: dolkstootlegende, Versailles, economische crisis – loste echter niets op – integendeel. Gedurende het interbellum werd in het bijzonder in de Duitstalige gebieden (Duitsland en Oostenrijk waren immers de verliezers van de Eerste Wereldoorlog) aan het extreme nationalisme en racisme dat in vele kringen gemeengoed was geworden, een virulent ressentiment (vanwege die slotakkoorden) en een even biedermeierachtig als bombastisch en pathetisch antimodernistisch romanticisme toegevoegd. En in teveel Duitse achterhoofden bleef het hardnekkige droombeeld woekeren dat Duitsland de macht over de hele wereld toe zou moeten komen. Dat leverde een explosief mengsel op. Het was slechts wachten op een uitvoerder die de woorden in daden zou omzetten en echte verlossing zou brengen. Die aannemer was Adolf Hitler.

Hitler schrijft het meteen in het begin van het onlangs opnieuw in Nederland uitgegeven ‘Mein Kampf’ dat overigens een sammelsurium behelst van de ideeën die destijds gemeengoed waren – ‘Mein Kampf’ bevat niet één oorspronkelijk denkbeeld, de schrijver ervan heeft jan en alleman nagebauwd zonder ook maar een flinter originaliteit. Hitler beschrijft dat toen hij in 1905 in het Linzer Landestheater de opera ‘Lohengrin’ van Richard Wagner bijwoonde (en daarna als Wagner-adept regelmatig operahuizen frequenteerde, vooral in Wenen, om Wagners opera’s te zien en te horen), hij in de al latente roeping bevestigd werd dat hij niet het beroep van ambtenaar zou uitoefenen, zoals zijn vader wenste, maar dat hij zich als kunstschilder wilde ontplooien. Zijn streven mislukte, maar weerhield hem er niet van om, uitgerekend als miskende kunstenaar, zijn kunstenaarschap te profileren en er later zijn genialiteit uit te distilleren. Zoals al aangegeven stoelden beide eigenschappen op een fundament dat eigenlijk niet bestond. Als kunstschilder bleef Hitler steken op het niveau van een verdienstelijke amateur. Als decorbouwer en architect – Baumeister, jazeker – maakte hij handig gebruik van zijn tekentalent. En door zijn inderdaad fenomenale geheugen wist hij alle ideeën die hij, een veel belezen, maar niet-erudiete autodidact, in de afgelopen jaren had opgedaan, te systematiseren en gereed te maken voor politiek gebruik. Maar nogmaals: dat systeem bevatte niet één gedachte die van Hitler zelf afkomstig was. Hij bracht hoegenaamd niet nieuws. Toch begon hij nu, en met succes, zijn visie (Weltanschauung) te verkondigen.

Toen Hitler vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw zijn onmiskenbare talent als redenaar ontwikkelde en ontdekte hoeveel indruk hij maakte met zijn optredens, voedden die omstandigheden bij hem de notie dat hij met genialiteit behept was. In zijn eigen beleving bloeide hij op tot de bejubelde held die hij voor veel Duitsers (en voor veel niet-Duitsers) ook daadwerkelijk werd. Hitlers gehoor en omgeving hielden niet op om die waan te versterken, zodat uiteindelijk voor nagenoeg iedereen gold dat er wel een kern van waarheid in moest zitten: Hitler was een charismatisch genie – punt uit. Zijn populariteit nam reusachtige proporties aan.

Nadat Hitler zijn machtsbasis in Duitsland geconsolideerd had en erop boogde de Duitse economie uit het slop getrokken te hebben (wat overigens in mindere mate het geval was als algemeen verondersteld wordt – de welvaart nam in de jaren dertig nauwelijks toe en brokkelde na het begin van de Tweede Wereldoorlog zienderogen af), aldus zijn politieke genialiteit geopenbaard hebbend, zette hij zijn plannen tot expansie van het Duitse grondgebied in daden om. Daarbij werd hem aanvankelijk nauwelijks een strobreed in de weg gelegd. Saarland, Oostenrijk, Tsjechië, het ging vrijwel vanzelf. Moest hij voor veldtocht in Polen het krijgsplan en de uitvoering ervan nog aan de legerleiding overlaten, vanaf de overrompeling van West-Europa, waarvoor Hitler zelf de strategie had bepaald door iets te doen wat niemand verwachtte, namelijk door de speerpunt van de aanval op de relatief ontoegankelijke Ardennen te richten en zo de Maginotlinie te omzeilen, gingen ook de ogen van de meest sceptische en kritische legerleiders open: vanaf nu gold Hitler niet alleen als een politiek, maar ook als een militair genie.

Het eclatante succes had ook zijn schaduwzijde. Met zijn evidente gebrek aan zelfreflectie en zelfkritiek en zijn onwil om naar raad te luisteren, vooral als die afkomstig was van intellectuelen in het algemeen en van de in zijn ogen intellectuele snobs van de generale staf van het leger in het bijzonder, trapte Hitler voluit in de val van de eigendunk om zich zonder enige restrictie naar die hoogmoed te gaan gedragen. Een vriend vanaf het eerste politieke uur (zij het niet tot het laatste) Ernst Hanfstaengl repte van ‘ärgerliche Besserwisserei’. De soms urenlange monologen die Hitler in kleine gezelschappen afstak, etaleerden zijn grenzeloze ijdelheid en zelfoverschatting.

Vanaf de Blitzkrieg in het westen mocht Hitler zich een veldheer in de ware zin van het woord noemen, en een genie van het formaat van een Frederik de Grote, zijn grootste voorbeeld uit de geschiedenis. Het was Hitler die – op basis van landkaarten en ook niets anders dan het cartografische hulpmiddel – bepaalde hoe de oorlog gevoerd werd. Als kunstenaar had hij zo’n inzicht in ruimtelijkheid, zo meende hij, dat hij niet alleen de oorlog in de lucht en op zee te weinig aandacht schonk, maar ook feiten en getallen totaal negeerde. Deze omstandigheden ontaardden gaandeweg in een ontkenning van de werkelijkheid die, op dat niveau, zijn weerga nauwelijks kent. Na twee keer een succesvolle Blitzkrieg gevoerd te hebben waarbij het relatief nieuwe wapen van de tank de doorslag gaf (de aanval op Frankrijk en de aanval op de Sovjet-Unie, althans gedurende de eerste maanden), veranderde Hitler ineens de strategie en transformeerde hij plotsklaps tot een expert in de kunst van de verdediging waarbij hij door de aanleg van uitgebreide verdedigingswerken ook zijn lusten als Baumeister kon botvieren. Een motief om net voor Moskou de tanks stil te zetten (zoals hij dat ook bij Duinkerken had gedaan), zou, bewust of onbewust, in het feit gelegen kunnen zijn dat bepaalde tankcommandanten teveel eer hadden kunnen opstrijken en zich op een genialiteit zouden hebben kunnen beroemen die hij, Hitler, uitsluitend voor zichzelf had gereserveerd. Hitler zorgde ervoor dat er geen concurrent in de publieke ruimte oprees die zich tussen hem en de schijnwerpers van de faam wist te wringen, de absoluutheid van zijn alleenheerschappij in gevaar brengend.

Toen na Stalingrad de krijgskansen gekeerd waren en de Duitse troepen aan het Oostfront het initiatief voorgoed uit handen hadden gegeven, introduceerde Hitler het concept van de vesting (Fester Platz). Hij zelf bepaalde welke steden tot vestingen bestempeld werden. Elke vesting diende tot de laatste man verdedigd te worden. Op terugtrekking en overgave stonden zware sancties. Het vestingenconcept mislukte omdat het Rode Leger de vestingen simpelweg links en rechts voorbij trok. Wanneer omsingeling dreigde en de generale staf en soms ook de commandanten van de vestingen aandrongen om door terugtrekking aan omsingeling te ontsnappen, daarmee de vesting prijs te geven, weigerde de dogmaticus Hitler systematisch om daaraan toe te geven. De gevolgen waren desastreus. Zo desastreus dat een groep officieren uit de omgeving van de door Hitler toch al verachte generale staf zelfs de stap nam om Hitler uit de weg te ruimen. Was Hitler al niet voor raad en rede vatbaar, na die mislukte aanslag in 1944 werd de communicatie nagenoeg onmogelijk.

De beschrijving die Pyta geeft van het laatste jaar van de oorlog biedt een inkijkje in de ontluisterende absurditeit ervan. Pyta toont een Hitler die, gebogen over stafkaarten vol vlaggetjes die legereenheden symboliseren die in werkelijkheid nauwelijks of niet meer bestaan, er niet over peinsde om de strijd te staken. Hij weigerde de actualiteit onder ogen te zien. ‘Was er [Hitler] hören wollte, ließ er sich erzählen, alles andere wies er ab,’ meldt een ooggetuige. Tot het laatst hoopte Hitler op de werking van het toeval. Hij, de dilettant die zichzelf tot genie verklaard had, vertrouwde op het onverwachte. Was het niet tijdens het dieptepunt van de Zevenjarige Oorlog dat door de dood van de Russische tsarin de krijgskansen ineens keerden en Frederik de Grote Pruisen naar de overwinning kon leiden? Hierop had Hitler zijn hoop gevestigd, vooral toen op 12 april 1945 Roosevelt stierf. Nu zou de alliantie tussen de USA en Engeland enerzijds en de Sovjet Unie anderzijds uiteenvallen, zo namen Hitler en Goebbels euforisch aan.

Deze volhardendheid was bedoeld voor zijn, overigens steeds kleiner wordende publiek. Hitler besefte vanaf een bepaald moment – in juli 1943, na de verloren slag bij Koersk, of wellicht al zo vroeg als in februari van dat jaar toen Stalingrad was gevallen? – heel goed dat de krijgskansen niet meer in het voordeel van Duitsland om te buigen waren. De dubbele agenda die hij voerde droeg hem nu op om het Duitse volk – dat niet aan zijn eisen had kunnen voldoen en hem dus eigenlijk onwaardig was gebleken – tot het bittere einde door te laten vechten en daarmee de vernietiging ervan te bewerkstelligen. Zo zag de straf er uit die hij voor zijn volk in petto had, hij die simpelweg een beter volk had verdiend.

Pyta’s boek staat expliciet niet als biografie te boek. Zijn monografie biedt een analyse van een heerschappij waarvan de oorsprong in de kunst gezocht moet worden en hij slaagt erin die these aannemelijk te maken. Pyta knoopt aan bij werken van Brigitte Hamann en Birgit Schwarz die, zoals al gesteld, een grote nadruk legden op Hitlers relatie met de kunst. Maar Pyta gaat verder. Hij toont aan dat Hitlers kunstbeleving een directe invloed had op zijn optreden als politicus en als veldheer waarbij dat laatste uiteindelijk funest uitwerkte; de conclusie moet dan ook luiden dat Hitler zowel in zijn rol als politicus als in zijn positie als militaire bevelhebber een dilettant met heel veel dom geluk was. Aldus, met de kunst als basis en aangedreven door een flinke dosis toeval, wist deze praatgrage en praatjes makende nietsnut uit te groeien tot een van de meest prominente, meest bepalende en meest verderfelijke figuren uit de geschiedenis ooit. Daarbij mag, waar het om die verderfelijkheid gaat, de meer dan wrange omstandigheid niet uit het oog verloren worden die voor meer misdadigers tegen de menselijkheid geldt: Hitler persoonlijk heeft geen mens lichamelijk letsel toegebracht. Misschien heeft hij zelfs nog geen vlieg kwaad gedaan. Hitlers handen zijn schoon gebleven. Hij heeft ze niet vuil gemaakt gedurende de Eerste Wereldoorlog toen hij vier jaar aan het front verbleef maar als verbindingsman niet zelden een heel eind achter de linies werkte. Hij hield ze schoon gedurende de Kampfzeit toen het op straat vaak op serieus knokken uitdraaide waarbij niet zelden doden vielen. Zelfs toen de slachting van de Tweede Wereldoorlog zich voltrok, wist Hitler zijn lichaam van bloed te vrijwaren.

In de regel vermeed Hitler het front. Hij hield zich verre van het vechten. Iedereen ondervond de verschrikkingen van de oorlog, niemand kon ontsnappen aan de vreselijke beelden van de gevolgen van het helse woeden. Behalve de instigator ervan. Wanneer hij door de verwoeste Duitse steden moest reizen, trachtte Hitler te voorkomen dat hij daarvan ook maar iets van mee kreeg. Wat hij miljoenen mensen aandeed, daaraan ontsnapte hij zelf. Door zichzelf niet bloot te stellen aan de werkelijkheid van de oorlog, beroofde Hitler de oorlog van zijn lichamelijkheid en daarmee nog verder van zijn realiteit. De oorlog verwerd voor hem almaar meer tot een abstract fenomeen. Hitlers afstandelijke manier van oorlogsvoering voorzag het hele helse gebeuren van een component van vrijblijvendheid en van luchtigheid. Hitlers oorlog leek op een bordspel dat zich op het papier van de stafkaarten afspeelde. Hij voerde een ideële strijd die echter een alles verachtende en alles verwoestende uitwerking op de werkelijkheid had. Pyta beschrijft hoe het zover heeft kunnen komen. De conclusie na lezing van diens boek moet zijn: zo zou het inderdaad allemaal plaats gevonden kunnen hebben.

Na de lectuur van Wolfram Pyta’s monografie stond ‘“Wehvolles Erbe” Richard Wagner in Deutschland. Hitler, Knappertsbusch, Mann’ van Hans Rudolf Vaget op het programma. Dit, wat mij betreft formidabele boek geldt als verplichte kost voor iedereen die zich interesseert voor Adolf Hitler en het nationaalsocialisme. Vaget voert drie protagonisten op en doet de verhouding van deze tijdgenoten tot elkaar en tot Richard Wagner en de erfenis van die grote componist uit de doeken. De lotgevallen van Adolf Hitler, Hans Knappertsbusch en Thomas Mann waren gedurende de eerste vier decennia van de twintigste eeuw nauw verweven met elkaar en in het middelpunt van dat weefsel prijkte de monumentale gestalte van Richard Wagner die zij alle drie verafgoodden. Overigens oogt Knappertsbusch in deze triptiek ietwat pover. Hij is meer figurant dan protagonist – zij het een niet onbelangrijke nevenfiguur.

Vaget snijdt het thema aan waarbij sommige Wagner-adepten zich nog steeds ongemakkelijk voelen en dat door sommigen zelfs als pijnlijk ervaren wordt, namelijk Hitlers grenzenloze idolatrie van Richard Wagner en diens kunst en de gevolgen daarvan in en voor zijn politieke handelen. Een handelen dat voortkomt uit de aanvankelijke wil om, geïnspireerd door Wagner en diens werk, zich tot een groot kunstenaar te ontplooien, zoals Wolfram Pytha in zijn boek al breed heeft uitgemeten, zonder echter de verbinding tussen Hitler en Wagner systematisch uit te werken.

Vaget beschrijft hoe de Wagner-cultus zoals de rechtgeaarde Wagnerianen die in het Bayreuth van la belle epoque cultiveerden, tot een claim op culturele suprematie leidde die inbedding vond in een triomfantelijke en onwankelbare mentaliteit van nationalisme. Deze houding kenmerkte in het bijzonder de rechtse en conservatieve kringen in het wilhelminische Duitsland. De genialiteit van Wagner, uitgedrukt in zijn Gesamtkunstwerk, weerspiegelde niets minder dan de genialiteit van het Duitse volk. Een volk dat een kunstenaar als Richard Wagner had voortgebracht, verdiende de kwalificatie het grootste op aarde te zijn. Het gevoel van superioriteit rechtvaardigde dat Duitsland de suprematie ook op andere dan culturele gebieden opeiste. Deze natie had recht op niets minder dan de wereldheerschappij. Nog afgezien van zijn openlijk beleden antisemitisme kleefde aan de erfenis van Wagner – dat wehvolles Erbe uit de titel van het boek – vrijwel meteen na diens overlijden dus ook een politieke dimensie. Dat het politieke element na Wagners dood door de familie Wagner, maar ook door talloze Wagnerianen bewaard en onderhouden werd, net als het antisemitisme, beschrijft Brigitte Hamann in haar boek ‘Winifred Wagner oder Hitlers Bayreuth’. Na de dood van de meester groeide Bayreuth, en in het bijzonder huize Wahnfried, nog meer dan daarvoor uit tot een broeinest van twijfelachtige waarden en doelen. Lieden liepen er de deur plat die zich lieten leiden door nationalistische, grootduitse, antisemitische, antidemocratische, antisocialistische en antikapitalistische gevoelens en die vaker wel dan niet bereid waren heel ver te gaan voor de realisatie van hun plannen om Duitsland weer groot, sterk en rein te maken. Hitler was zo’n man en hij werd de man. Hij ontpopte zich tot de verlosser waar vele Duitsers hun hoop op vestigden.

Thomas Mann keerde zich fel tegen Hitler. Maar het was niet zozeer Manns protest dat zijn lot bepaalde. De door Hitler absoluut niet gewaardeerde dirigent Knappertsbusch – zelf overigens geen nazi – trachtte bij de nazi’s in het gevlei te komen ten behoeve van carrièreambities. Hij begon Thomas Mann zo zwart te maken dat die laatste, op dat moment in Zwitserland verblijvend, ervoor koos om niet meer naar Duitsland terug te keren en zich zelfs in Zwitserland niet meer veilig waande. Ervoor vrezend om door de nazi’s ontvoerd te worden, vertrok Mann naar de Verenigde Staten als een van de vele Exilanten.

In zijn boek diept Vaget een, voor een tegenstander van Hitler onverwachte gedachtegang van Thomas Mann verder uit, namelijk dat Hitler en hij, Mann, eigenlijk broeders waren. In 1939 werd Manns essay ‘Bruder Hitler’ in de emigrantenkrant Das Neue Tagebuch in Parijs gepubliceerd. Mann stelde dat Hitler en hem, Mann, het estheticisme van het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw met de paplepel ingegeven was. Die omstandigheid had bij hen beiden een sensibiliteit gevoed voor alles wat met schoonheid, met het esthetische te maken had. Door de lectuur van Nietzsche realiseerde Mann zich dat terdege en hij besefte ook dat een persoon die zich volledig aan het estheticisme wijdde, door de schoonheid als het ware verblind werd en tot een immoreel of zelfs amoreel individu kon ontaarden. Hitler bezat volgens Mann niet de fijnzinnigheid om zich van de gevolgen van een consequent estheticisme bewust te zijn zoals Mann dat wel was. Maar beide mannen beschouwden zichzelf in volle overtuiging als kunstenaars en dat maakte hen, aldus Mann, tot kunstbroeders – en in die zin dus tot broeders. En Richard Wagner vormde de gemene deler in die broederschap, met heel die inderdaad afgrijselijke, weevolle erfenis als gevolg.

© 2018 Leo van der Sterren